Hiszpańska wojna domowa rozpoczęła się w 1936 roku pomiędzy rządem Republiki Hiszpańskiej a opozycją dowodzoną przez generała Francisco Franco. Opozycja skupiała nacjonalistów, monarchistów, konserwatystów i faszystów. Nacjonalistów wspierały oddziały wojskowe przysłane przez faszystowskie Włochy i nazistowskie Niemcy. 26 kwietnia 1937 roku doszło do bombardowania baskijskiego miasta Guernica. Atak został przeprowadzony przez rebeliantów generała Franco przy wsparciu III Rzeszy i Włoch. Guernica była miastem o dużym znaczeniu gospodarczym – odbywały się tam cotygodniowe targi rolnicze, funkcjonowały tam fabryki amunicji i broni. Bombardowanie trwało trzy godziny. Zrzucono ponad 1000 bomb na miasto, Nie jest znana dokładna liczba ofiar, szacuje się, że było to około 200 osób. Oceniono, że miasto zostało zniszczone aż w 70 procentach, głównie z powodu pożarów, które długo gaszono. Było wielu zabitych, ponad jedna trzecia ocalałych stała się bezdomna. Wiele pomników starożytności i artefaktów kulturowych zostało zniszczonych.
Picasso nigdy nie był w Guernice, jednak wiadomość o tragedii zrobiła na Picassie ogromne wrażenie, jednak nikt z ich Hiszpanów nie mógł pozostać obojętny na wieści o zniszczeniu całego miasta. Nalot bombowy na Guernikę zaistniał w świadomości ludzi jako symbol okrucieństwa wojny.
“Guernica” została namalowana przez Pablo Picasso w 1937 roku. Jest to obraz kubistyczny. Przedstawia okrucieństwa wojny i podział świata. Na początku 1937 roku rząd hiszpański zlecił malarzowi wykonanie malowidła dla hiszpańskiego pawilonu na lipcową Światową Wystawę w Paryżu. Bombardowanie z 26 kwietnia 1937 stały się tematem zamówionego dzieła. Zaprezentowanie Guerniki podczas Wystawy Światowej w Paryżu wywołało wielkie poruszenie i skandal. Publiczność nie potrafiła odczytać znaczenia obrazu, nie dostrzeżono na nim tragedii miasta. Interpretacje i dyskusje o symbolice i znaczeniu dzieła nie miały końca. Picasso niczego nie ułatwiał, twierdząc, że “byk to byk, a koń to koń”. Mówił, że to widzowie sami muszą dostrzec symbole w koniu i byku tak, jak uznają to za stosowne. Powiedział za to: “Na malowidle ściennym, nad którym pracuję i nazwę “Guernica”, oraz we wszystkich moich ostatnich dziełach jasno wyrażam moją odrazę do militarystycznej kasty, która utopiła Hiszpanię w oceanie cierpień i śmierci”.
Guernica nie jest dziełem łatwym w odbiorze. W pierwszej chwili widzimy panujący na płótnie chaos. Elementy na obrazie są ściśnięte, nachodzą na siebie. Z chaosu przed naszymi oczami wyłaniają się zgeometryzowane i wyolbrzymione figury. Twarze postaci zastygły w wyrazie bólu i cierpienia. Ofiarami są nie tylko ludzie, ale i zwierzęta. Z lewej strony rozpaczająca matka trzyma martwe dziecko, nad nimi góruje sylwetka byka. Poniżej widzimy rozczłonkowaną postać martwego żołnierza – z jego złamanego miecza wyłania się delikatny kontur kwiatu. Po prawej stronie obrazu Picasso umieścił trzy kobiety. Jedna z nich klęczy pochylona, jakby szukała pomocy. Druga próbuje rozświetlić mrok trzymaną w dłoni świecą. Ostatnia z kobiecych postaci, uwięziona w płonącym budynku, krzyczy z rozpaczą, unosząc ręce ku górze. Centralny punkt obrazu stanowi sylwetka konia przebitego włócznią. Nad jego głową widnieje lampa, ukształtowana w formie oka, z żarówką zamiast źrenicy.
Picasso zastosował ciemną, monochromatyczną paletę barw, wykorzystując tylko czerń, biel i szarości. Podkreślają one ponury i tragiczny wydźwięk sceny. Celem tego efektu jest osiągnięcie jak największej siły dramatycznej. Nastrój jest przygnębiający i pełen niepokoju. Cały obraz składa się z, nieraz nakładających się na siebie, figur geometrycznych, np. trójkątów, rombów. Całość sprawia wrażenie chaosu i bałaganu. Od obrazu bije smutek, cierpienie, przerażenie i rozpacz.
Dzieło pełne jest fragmentów monstrualnie zniekształconych ciał. Postacie mają rozwarte szczęki, zaciśnięte pięści, ich twarze wyłaniają się z chaosu. W centralnej części obrazu znajduje się dziki koń. Nad jego głową znajduje się przedmiot w rodzaju lampy, przypominający oko z żarówką zamiast źrenicy. Być może jest to symbol spadającej bomby lub może oko jakiejś nadludzkiej istoty, która przygląda się tej strasznej scenie, nie robiąc nic, by ją przerwać.
Picasso zastosował w “Guernice” typowe dla swojego malarstwa środki wyrazu: różnorodność form, surrealistyczne powiększenia, ukazywanie wizerunków en face i z profilu oraz nakładanie barwnych plam na kontury figur.
W Guernice można odnaleźć pewne nawiązania religijne. Postać żołnierza z rozłożonymi rękami przypomina Chrystusa na krzyżu. Płacząca kobieta z martwym dzieckiem w ramionach została stworzona na wzór Piety, przedstawienia Matki Boskiej Cierpiącej. Na obrazie można dostrzec jeszcze trupią czaszkę, ukrytą w ciele konia.
Picasso często w swojej sztuce wykorzystywał motyw byka i konia. Pod postacią konia ukazany jest cały lud hiszpański. Byk to w Hiszpanii popularny symbol wojny. Postać byka ma symbolizować okrucieństwo wojny, nazywanej przez artystę “maszyną do mielenia mięsa”.
Nie istnieje jedyna analiza Guerniki. Chyba nie ma na świecie drugiego takiego obrazu, który ukazywałby grozę i przemoc wojny w taki dosłowny sposób. Przedstawienie wojennego koszmaru sprawia, że dzieło stało się nie tylko ikoną w historii sztuki, ale przede wszystkim symbolem sprzeciwu przeciwko wojnie i jej okrucieństwo. Reprodukcja Guerniki znajduje się w głównej siedzibie Organizacji Narodów Zjednoczonych.